De Westelijke Tuinsteden bestaan in 2012 zestig jaar. Een goed moment om stil te staan bij de interessante locaties en architectuur die het gebied rijk is. Aflevering acht van deze rubriek, verzorgd door vrijwilligers van de vereniging ProWest, Erfgoedvereniging Heemschut en het Cuypersgenootschap.

Een halve eeuw Cornelis Lelylaan

Het viaduct van de Cornelis Lelylaan over de Johan Huizingalaan (brug nr. 705) is het grootste en monumentaalste viaduct in deze stadssnelweg en vormt het middelpunt van de tuinstad Slotervaart. Het staat sinds 2008 op de gemeentelijke monumentenlijst.

Foto: Erik Swierstra, februari 2008.

Door: Erik Swierstra - ProWest

Naast de woningbouw, voorzieningen, groen- en recreatiegebieden en de waterwegen, waren ook de verkeerswegen een belangrijk onderdeel van het ontwerp van het Algemeen Uitbreidingsplan (AUP) van Cornelis van Eesteren uit 1934.

Groeiende aandacht en ruimte voor verkeer
Het sinds eind 19e eeuw sterk groeiende stadsverkeer vereiste steeds meer ruimte en voorzieningen, reden waarom dit aspect in de nieuwe stadsuitbreidingen sindsdien een prominente plaats heeft gekregen. Bij de verkeerswegen in de nieuwe Westelijke Tuinsteden waren er verschillende niveaus te onderscheiden: grotere verbindingswegen tussen de wijken onderling en als verbinding met de rest van de stad, grotere straten binnen de wijken en kleine straten in de woonbuurten. Voor de verschillende soorten wegen werden verschillende wegprofielen ontworpen.

Archetype stadswegen
De belangrijkste route, die als archetype voor de moderne (grotendeels) kruisingsvrije stadswegen was bedacht en ook uitgevoerd, is de Cornelis Lelylaan. Deze weg bestaat dit jaar een halve eeuw. De weg is vernoemd naar Cornelis Lely (1854-1929), waterbouwkundige, minister en gouverneur en de ontwerper van de Zuiderzeewerken. De oude voorlopige weg uit 1955 had ook al deze naam. In tegenstelling tot de in 1955 aangelegde Burgemeester Röellstraat, die een aantal straten ongelijkvloers kruiste (Burgemeester van de Pollstraat en Aalbersestraat) maar ook gelijkvloerse kruisingen kende (Burgemeester Rendorpstraat, Rotonde Slotermeerlaan), was de Cornelis Lelylaan volledig kruisingsvrij ontworpen. Net als bij de andere doorgaande stadswegen waren er twee rijbanen met twee rijstroken in iedere richting voorzien, met een brede middenberm, met ruimte voor een vrije trambaan, en voorts vrijliggende fiets- en wandelpaden. Er was slechts een beperkt aantal op- en afritten voorzien. Een jaar eerder, in 1961, werd in Amsterdam-Oost een vergelijkbare stadssnelweg geopend, de Gooiseweg, tussen het Prins Bernardplein en de Duivendrechtsebrug.

Sneltram 17 naar Osdorp
Twee maanden na de opening voor het wegverkeer werd ook de tramlijn naar Osdorp over deze weg geopend. Tramlijn 17 (Centraal Station - Surinameplein), die in 1956 door een busdienst was vervangen, werd met ingang van 9 september 1962 weer ingesteld en tevens verlengd via Slotervaart naar de nog in aanbouw zijnde Tuinstad Osdorp. Deze, tussen Surinameplein en Meer en Vaart, geheel op vrije baan liggende kruisingsvrije trambaan was in die tijd het modernste wat er te vinden was. Het was de eerste sneltramlijn van Amsterdam en in deze vorm ook in Nederland. Om de tramreizigers de gelegenheid te bieden om zonder het autoverkeer te hoeven kruisen, de hooggelegen haltes te bereiken waren er trappen vanaf straatniveau naar boven gemaakt bij de Derkinderenstraat, Johan Huizingalaan en Piet Wiedijkstraat. Deze tramlijn werd toen ook met het modernste beschikbare trammaterieel geëxploiteerd. Sinds 1971 rijdt tramlijn 1 naar Osdorp.

Bebouwing wegtracés
De Cornelis Lelylaan eindigt abrupt op straatniveau bij Meer en Vaart. De afritten bogen opzij. Dit was gedaan omdat het de bedoeling was de weg verder door te trekken in westelijke richting naar de Baden Powellweg en verder tot in de Middelveldsche Akerpolder. Ten westen van Meer en Vaart zou er dan een hooggelegen verkeersplein zijn aangelegd als knooppunt met de geplande noord-zuid lopende Geerban. Dit project is nooit tot uitvoering gekomen en in 1978 besloot de gemeenteraad dit plan te schrappen en het tracé te bebouwen.

Aantasting kruisingsvrije karakter
Sinds de jaren zeventig is het kruisingsvrije karakter van de Cornelis Lelylaan steeds verder aangetast. Eerst werden er als aansluitingen op de Ringweg A10 in 1972 twee viaducten gebouwd met door verkeerslichten geregelde kruisingen met de op- en afritten. In 1986 werd de spoorlijn van het Centraal Station naar Schiphol geopend. Op het nieuwe viaduct over de Cornelis Lelylaan verrees het Station Amsterdam Lelylaan. De tram kreeg hier een extra halte en er werden gelijkvloerse kruisingen met fiets- en voetpaden gemaakt, beveiligd met verkeerslichten. Ook kwamen er scherpe bochten in de weg. Deze combinatie van factoren had een negatieve invloed op de verkeersveiligheid.

Nog meer aantastingen voor het stadssnelwegkarakter zijn er inmiddels bedacht voor het gedeelte ten oosten van het station, als onderdeel van het Stedelijke Vernieuwingsproject Lelylaan, inclusief het afgraven van op- en afritten bij de Derkinderenstraat en toevoeging van extra gelijkvloerse kruisingen. Volgens recente inzichten wil men de stadssnelweg vervangen door een stadsstraat, zoals al eerder gebeurde in de Bijlmermeer. Alleen tussen Station Lelylaan en Meer en Vaart heeft deze weg zijn oorspronkelijke karakter behouden. Een beschermd stadsgezicht zou er toe kunnen bijdragen dat dit ook in de toekomst zo blijft.

Literatuur
* Werk in Uitvoering, jaargang 1962: pagina's 212 en 250 e.v.
* Maili Blauw, De stad is nooit af. Ontstaan en ontwikkeling van het stadsdeel Slotervaart, van Algemeen Uitbreidingsplan tot stedelijke vernieuwing. 96 blz., ingenaaid, geïllustreerd (deels in kleur), uitgeverij Verloren bv, Hilversum, 2005. ISBN 90-6550-898-8
* Zie ook: 'Trams naar Slotervaart en Osdorp' op: www.geheugenvanwest.nl en www.amsterdamsetrams.nl