Deze bijeenkomst werd georganiseerd door de Vereniging Promotie Westelijke Tuinsteden (ProWest) in samenwerking met de faculteit Bouwkunde van de TU Delft, leerstoel Stedelijk Beheer en Stadsvernieuwing, afdeling Urbanism.

De studiedag werd gehouden bij de organisatie van samenwerkende wijkbewoners Eigenwijks en bestond uit twee delen. In het middagdeel vonden workshops plaats. 's Avonds was er een seminar met presentaties en een debat.

Hein de Haan, docent TU Delft, presenteert de conclusies en resultaten van de workshops.

Deze workshops werden gevolgd door bewoners, organisaties, ambtenaren en deskundigen en stonden onder leiding van studenten en architecten.

Aan de hand van plattegronden van huidige 3, 4, 5 en 6 kamerwoningen werden creatieve oplossingen gevonden voor hergebruik met een minimum aan ingrepen. De woningen werden naar eigentijdse inzichten geschikt gemaakt voor starters, jongeren, thuiswerkers en huidige huurders. Resultaten hiervan waren:
- Meer accent op woningverbetering; minder sloop.
- Benut de mogelijkheden om bestaande flats anders aan te pakken maximaal.
- De afweging sloop/nieuwbouw wordt steeds belangrijker.
- Kies vanuit milieuoogpunt voor behoud van portiekwoningen.
- Reserveer portiekwoningen voor bepaalde doelgroepen.
- Opknappen voor de huidige huurders die opzien tegen herhuisvesting en levenslange huurtoeslag.
- Wat de SuHa-buurt betreft: geen pleidooi voor sloop van sociale huurwoningen. Men had beter onderzoek moeten doen! De deelnemers leggen zich echter neer bij de sloop.
- In de meeste woningen is de gemiddelde woningbezetting gedaald van 4 naar 2 personen. De meeste flats worden echter wel goed gebruikt.
- Aanpassing van een woning kost één kamer.
- Amsterdam heeft veel sociale huurwoningen. Maar de woningmarkt houdt niet op bij de gemeentegrens. Kijk ook naar Zaandam en Amstelveen. Dan blijkt dat Amsterdam niet sterk afwijkt van het landelijk gemiddelde!

Twee presentaties van transformatiestudies van bestaande woningcomplexen in Osdorp en Slotervaart

Presentatie 1: Giselle Stolwijk (studente bouwkunde, TU Delft) over de SuHa-buurt in Osdorp
Het Grote Stedenbeleid dateert van halverwege de jaren '90. Men gaat uit van een fysieke, een sociale en een economische pijler. De TU Delft hout zich met de fysieke pijler bezig. We gaan echter uit van een samenhang tussen de fysieke en de sociale pijler.
Typerend voor de Westelijke Tuinsteden is dat de bebouwing eenzijdig samengesteld is (stempelbouw, herhaling, portieketages), terwijl de bewoners juist zeer verschillend zijn. Bij de bouw van de Westelijke Tuinsteden geloofde men in de maakbaarheid van de samenleving. Vroeger beheerste de fysieke factor het sociale leven. De keukens waren klein. Men ging ervan uit dat mensen liever in de eetkamer dan in de keuken aten. Nu gaat het er meer om de bewoners faciliteiten te bieden. Het fysieke begint het sociale te ondersteunen.
De herstructureringsoperatie heeft invloed op de sociale samenhang in de wijk (verhuizing, nieuwe bewoners). Daar is iets mis mee.

Aanbevelingen
- Huidige bewoners niet gedwongen verplaatsen.
- Woningen moeten betaalbaar blijven voor de mensen die er zitten. Renovatie maakt een woning duurder. Indien er niets verandert blijft de woning goedkoop.
- Bied huurders verschillende keuzepakketten en leg hen geen verplichtingen op.
- Bestaande woningen die vrijkomen altijd renoveren zodat hun aantal toeneemt.
- Huidige bewoners moeten voorrang krijgen bij toewijzing van nieuwe woningen.
- Een gemakkelijke overgang van oude naar nieuwe woningen versnelt het vernieuwingsproces.
- Bij bouwkundige ingrepen rekening houden met de buren (leidingkokers, entrees).
- Fasering: de overlast blijft maar zorg ervoor dat die minimaal is.
- Doe aan kostenbeheersing: het moet voor corporaties en huurders betaalbaar blijven.
- Zorg voor een lift met een galerij ervoor. Woningen kunnen blijven; galerijen zitten eraan vast. Voordelen: woningen worden toegankelijker; er zijn meer ontwerpmogelijkheden. Voordeur op een andere plek; trappen eruit; vloeren in portiek.
- In de nieuwe situatie wordt van een 3-kamerwoning een 2-kamerwoning gemaakt. Deze wordt op een andere manier ontsloten.
- Inspelen op verandering van plattegronden als daar behoefte aan is.
- Zorg voor een leidingkoker bij het oude kolenhok.
- Benut de zelfdragende constructie van het gebouw. Bij dragende wanden een vloer inleggen. Een balkon erachter kan een optie zijn, maar liever een balkon achter een woonkamer. De stabiliteit blijft gehandhaafd!
- Doe bij elk vernieuwingsplan onderzoek naar het draagvlak voor woningaanpassingen bij bewoners. Zie af van vernieuwing als de '70-acceptatienorm niet wordt gehaald.
- Kijk naar de uitstraling van een portieketagewoning. Als er een galerij bijkomt verandert het uiterlijk. E.e.a. netjes inpassen; niet overal wordt het even fraai.
- Sluit afdelingen af met een bellenbord bij de lift. Dit kan ook bij een portiekflat.
- Er is rekening gehouden met de voorschriften van het Bouwbesluit, de rolstoeltoegankelijkheid en de mogelijkheden voor 'pluspakketten'.
- Doe een wasmachine en een CV-ketel in één ruimte. Het beheer van een woning wordt dan gemakkelijker. Geef iedereen een grotere badkamer.

Presentatie 2: Marieke Bekirov (architect) over de Huygenslocatie en de Knijtijzerpanden in Overtoomse Veld

Marieke Bekirov verrichtte onderzoek naar de mogelijkheden van beide locaties aan de Jan Evertsenstraat in Overtoomse Veld en kijkt daar nu op terug.
In 2000 ijverden jongeren voor een jongerencentrum in deze buurt. Eigenwijks probeerde dit van de grond te krijgen. Er waren veel plekken geschikt maar toch ging het plan uiteindelijk niet door.

Stedelijke vernieuwing kan op twee manieren
- 'top down': fysiek, economisch, sociaal, vanaf de tekentafel, managementbenadering.
- 'bottom up': uitgaan van de realiteit, allerlei zaken bekijken, zoeken naar geld en mogelijkheden. Uitgangspunt zou moeten zijn: interpreteren en verbanden leggen. Van daaruit pas tot een opdracht komen.

Overtoomse Veld is bijzonder gelegen
Het is een aan de A10 geschakelde locatie die in feite enorm centraal ligt. Bij bewoners is dit bekend maar bij anderen niet! De A10 is een enorme psychologische barrière. De makers van het AUP gingen er destijds van uit dat bewoners naar het centrum zouden fietsen. Dit is een fantastisch uitgangspunt. Er zijn twee lange lijnen van Nieuw-West naar het centrum waarneembaar: naar de Dam en naar het Museumplein.
Het openbaar vervoer vormt een schakel tussen woonwijken met veel economische ontwikkeling.

Gewenste aanpak
Kijk eerst met nieuwe ogen wat er nu staat. Wat voor plek je aantreft. Maak mooie foto's en bekijk het dan opnieuw. Onderzoek wat voor nieuws je ermee kunt doen.

Huygenslocatie
Het voormalige Huygenscollege was een LTS met mooie werkplaatsen en lokalen, gymzalen en een kantine. Het is een prachtig gebouw met overal ingangen. Het gebouw is in feite kant en klaar en is in principe voor alles te gebruiken (theater, goedkope bedrijfsruimten, een internetcafé op de plek van de fietsenstalling, een restaurant in de kantine).

Knijtijzerpanden
Deze complexen vallen in twee delen uiteen: aan de noordzijde een stenen wand, aan de zuidzijde kleine groene pleintjes die aan elkaar gekoppeld zijn. Er zijn problemen op het maaiveld. Rekening houden met andere functies.
Het design uit de jaren '50 is inmiddels herontdekt. De architectuur en de stedenbouw nog niet het geval maar dit gaat ongetwijfeld ook gebeuren. Typerend was de combinatie met bomen maar die zijn helaas gekapt.
Bedrijfsruimte op de koppen, een lift, drie galerijen. De panden zijn zeer naar het zuiden gericht, Er zijn groene hoven in het zuiden. De lagere verdiepingen (1 en 2) hebben problemen, met name de aansluiting met het maaiveld. Het ligt er sleets bij.

Het blok langs de A10 heeft een geluidshinderprobleem.
Voorstel: herbenoemen van de kwaliteit die er kant en klaar is; aan de bovenste woningen niets doen; de middenzone eventueel samenvoegen, verbeteren.

Bestemmingen: op de koppen van de blokken een publieke bestemming (jongerencentrum, jongerenhotel, voetbalveld). Leg een relatie met de Huygenslocatie. Geef aan iedereen de juiste plek waar alles tot zijn recht komt. De garages kunnen werkruimtes worden.

Aan de grote weg komen werkruimten, in de plinten bergingen. Erboven komt een terras met ingangen voor woningen. Daarboven de rest van de woningen. Doorgangen in de hoeken; logische doorgangsroutes creëren. Het casco van de woningen wort vernieuwd (schachten, indelingen). Rondom de portieken wordt de symmetrie vervangen door een grote pui op plaatsen waar het nu helemaal dicht is. Gemeenschappelijke volkstuinen zoals nu in de SuHa-buurt (Dovenetel). Doorbraken op de 1e en 2e laag. Looproutes door groene ruimtes (doorsteken). Richt het maaiveld anders in. Creëer zitplekken.

Benut de stedenbouwkundige kwaliteiten van de Westelijke Tuinsteden maximaal
Mooie groene zones, duidelijke verkavelingpatronen, goede verhoudingen tussen 'rood'. 'blauw' en 'groen'. Scholen op de juiste plekken situeren. Behoud voldoende doorgangen onder de A10. Tram, metro en trein zijn structurerende factoren. In Overtoomse Veld kun je denken aan een 'groene' route van oost naar west en een 'rode' route van noord naar zuid. Op het knooppunt Jan Tooropstraat-Jan Evertsenstraat kun je meer activiteiten plannen.
De Huygenslocatie en de Knijtijzerpanden aan de Jan Evertsenstraat liggen dichtbij de Sloterplas en zijn bedoeld als 'entree tot de Westelijke Tuinsteden'. In de buurt ligt een parkachtige zone langs de spoorbaan.

Inrichting openbare ruimte
Speel in op ander gebruik van de openbare ruimte. Houd bij de bouwvolumes, de wijze waarop je je er doorheen beweegt rekening met de bedoelingen van Van Eesteren. Trek een 'groene ketting' van Sloterpark naar Rembrandtpark en maak maximaal gebruik van de onderdoorgangen van de A10. Combineer monumentaal groen met een stedelijke verdichting. Maak van de voormalige Huygensschool en de Knijtijzerpanden opnieuw een 'stevige' stedelijke plek die intensief gebruikt wordt. Dan ontstaat er 'nieuwe monumentaliteit'.

Discussie onder leiding van Ton Heijdra
De argumenten voor sloop/nieuwbouw en renovatie door de aanwezigen op een rijtje gezet. Hieronder een samenvatting:

Argumenten vóór nieuwbouw
- Gerenoveerde portiekwoningen met alleen trappen zijn niet levensloopbestendig. Nieuwbouw is meer geschikt voor senioren en invaliden.
- Renovatie is voor corporaties lastiger dan sloop en nieuwbouw.
- Gerenoveerde woningen kunnen erg duur worden terwijl de kwaliteit tegenvalt. Alleen nieuwbouw of grondige renovatie biedt de gevraagde kwaliteit.
- Bij nieuwbouw zijn hogere dichtheden mogelijk (?). Daardoor wordt de woningnood in Nederland effectiever bestreden.
- Bij nieuwbouw word je tenminste gevraagd waar je heen wilt.
- Nieuw-West is eenzijdig. Nieuwbouw biedt meer mogelijkheden tot differentiatie.
- Nieuwbouw leidt tot een evenwichtige bevolkingsopbouw. Het economisch draagvlak van de wijk wordt beter.
- Nieuwbouw geeft de Westelijke Tuinsteden een beter imago.

Argumenten vóór renovatie
- In portiekwoningen leren mensen rekening te houden met elkaar. Renovatie in bestaande portieken leidt tot meer sociale samenhang.
- Bij renovatie is er minder bouwcapaciteit nodig. Er zijn onvoldoende bouwvakkers beschikbaar.
- Niet te veel investeren; normaal onderhoud is voldoende. Veel huurders zijn voor een kleinschalige, 'lichtere' aanpak, bijvoorbeeld alleen isolatie (dubbel glas).
- Renovatie is duurzamer dan nieuwbouw (minder afvalstromen).
- Bij renovatie bestaat er de mogelijkheid tot zelfwerkzaamheid.
- Nieuwbouw kan aanvullend zijn.
- Naar sociale woningen bestaat nog altijd veel vraag vanwege hun betaalbaarheid. Jaag de lagere inkomensgroepen niet de wijk uit! Bij renovatie van portiekwoningen wordt de sociale voorraad behouden en heb je meer kans om de lagere inkomens in de wijk te laten wonen. Bij nieuwbouw krijg je maar 30% sociale huur (NB Corporatie 'De Alliantie' is het principieel oneens met die stelling ('70/30 is een 'non-discussie').
- De kwaliteit van portiekwoningen is dikwijls goed.
- Je kunt bij portiekflats de plinten benutten.
- Portiekflats zijn geschikt voor de mensen die er nu wonen!
- Goed gerenoveerde gebouwen kunnen een buurt aantrekkelijker maken.
- De portieken van bestaande blokken hebben kwaliteiten die nieuwbouw niet heeft.
- De huidige portiekwoningen hebben efficiënt ingedeelde plattegronden. De plattegronden van nieuwbouw zien er weliswaar mooi uit maar voldoen lang niet altijd aan de wensen van bewoners.
- Alle bestaande portiekwoningen hebben balkons en bergingen; bij nieuwbouw is dit niet altijd het geval, ook al bestaat er wel grote behoefte aan!
- Trappen lopen is gezond!
- Let op de textuur: de genetische code van de stad.
- Het imago van Nieuw-West is lang niet zo slecht als wordt gesuggereerd. Er is veel openbare ruimte. Veel hofjes met portiekwoningen hebben speelruimte voor kinderen.
- Bij renovatie kunnen de 'AUP-kwaliteiten' (licht, lucht, groen) maximaal worden benut.
- Ook bij renovatie kan er meer differentiatie in het woningaanbod komen.
- Variatie in leeftijd = variatie in m2 prijs = variatie in programma.
- Scheef wonen kan de leefbaarheid in de Westelijke Tuinsteden ten goede komen.

Samenvatting
- De laatste tijd is de discussie te veel doorgeslagen richting sloop en nieuwbouw. Er zijn echter veel argumenten om te onderzoeken of renovatie en hergebruik mogelijk is.
- Plannenmakers en architecten moeten zich verdiepen in de huidige situatie in Nieuw-West is en hun plannen daarop afstemmen: 'Bezint eer ge begint' Kies voor een meer bescheiden aanpak. Bekijk per project of hergebruik een extra waarde kan betekenen. Soms kan renovatie duurder uitvallen. Maar kijk eerst welke delen nog potentie hebben. Gooi niet alles tegen de vlakte. Sloop alleen als de kwaliteit structureel tekort schiet. En doe het wat rustiger aan.
- Voer geen spreidingsbeleid door 'verdrijvende nieuwbouw' maar bescherm de huidige sociale voorraad. Aanvullende nieuwbouw voor de hogere inkomensgroepen.
- Als er moet worden gerenoveerd, doe het dan niet te ingrijpend want anders worden de huren te hoog. Renovatie kan ook plaatsvinden als de woningen vrijkomen. Ook een beperkte opknapbeurt kan leiden tot een gedifferentieerde en aantrekkelijke buurt.
- Corporaties moeten woningen goed blijven onderhouden zodat ze later minder behoeven te investeren.
- Investeer meer in de buurt. Trek nieuwe doelgroepen aan. Voorkom dat kansrijke bewoners, die het financieel beter krijgen, wegtrekken. Bied hen nieuwe, kwalitatief hoogwaardige grondgebonden woningen en goede scholen in de buurt aan.
- Ga zorgvuldiger om met de stedenbouwkundige structuur van de Westelijke Tuinsteden. Geen 'tabula rasa' en geen introductie van het compact gesloten bouwblok in Nieuw-West. Mensen willen hier juist vanwege de ruimte en het groen wonen. De ARS en de Welstandscommissie moeten de stedenbouwkundige kwaliteiten van Nieuw-West voortdurend in de gaten houden.
- Bij de afweging sloop/nieuwbouw of renovatie moeten corporaties ervoor zorgen dat de wijk voldoende in balans wordt gehouden. Let op demografische factoren. Houd in de Westelijke Tuinsteden meer rekening met woningen voor starters (bijv. studenten) en eenpersoonshuishoudens (aldus woningcorporatie 'De Alliantie').
- Benut de plinten van portiekwoningen voor kleinschalige werkgelegenheid (bijv. van allochtone ondernemers).
- Er is meer aandacht en waardering voor cultuur in Nieuw-West nodig. Dit geldt zowel voor bestaande buurten als voor nieuwbouw.

Verslag Richard Bakker, 19-11-2007.